|
( در طول تاریخ ایران مردم ما هرگاه می
خواسته اند نظرات انتقادی اجتماعی – سیاسی خود را عنوان کنند ،
از اشعار عامیانه استفاده
می کرده اند که بیشتر به صورت هجویه
بوده است . در قرن اخیر کسانی چون صادق هدایت ، محمد علی
جمالزاده ، جلال آل احمد و تعدادی دیگر به گرد آوری و تدوین
ادبیات فرهنگ مردم کوچه و بازار پرداخته اند ) .
از آنجایی که نمونه هایی از نمایش های ایرانی از دل رنج ها و
مصیبت های مردم سر چشمه می گرفته و در ارتباط تنگاتنگ با
زندگیشان بوده، اشعار عامیانه شاملو هم بی شباهت به نمایشنامه
ای ریتمیک نیست که راوی آنرا برای عموم روایت می کند و گاه رو به
خود مخاطبان ، تماشاچی را هم وارد نمایش می کند ، بنا بر این
نمایش بر روی خط ارتباطی دو طرفه قرار می گیرد که تماشاچیان به
خوبی قدرت رمز گشایی از سخنان راوی را دارند .
اکثر قهرمانان اشعار عامیانه شاملو مانند درام های لورکا ، بار
میراث گران وزنی را بر دوش می کشند ، مرد ها ، بچه ها ، مادران و
... که قربانی شرایط اند .
از شاملو نه شعر با زبان عامیانه ( لهجه ی تهرانی ) بر جای است :
1 – شبانه ( یه شبه مهتاب ) 2 – راز 3 – بارون 4 – پریا ( چهار
شعر فوق در مجموعه ی هوای تازه منتشر شده است ) 5 – قصه ی دخترای
ننه دریا ( مجموعه ی باغ آینه ) 6 – شبانه ( کوچه ها تاریکن ) (
مجموعه ی لحظه ها و همیشه ) 7 – من و تو ، درخت و بارون (
مجموعه ی آیدا در آینه ) 8- ترانه ی همسفران ( ترانه های کوچک
غربت ) 9- قصه ی مردی که لب نداشت (مجموعه ی در آستانه) که همگی
به زبان محاوره ای سروده شده اند ، درست مثل نمایشنامه های لورکا
و زبانی که او در " عروسی خون " ، " یرما " و " خانه ی برنارد
آلبا " دارد . شاملو نیز مانند لورکا فرهنگ عامیانه مردمش را به
خوبی می شناخت که همین زبان محاوره ای و استفاده ی ادبیات عامه
دراشعار عامیانه شاملو و همچنین موسیقی کلام که درباره اش بحث
خواهد شد باعث شده که این اشعار نمایشی تر باشند .
ذهن شاملو بر اساس اندیشه و کنش اندیشه محکم می شود . شعر او شعر
اندیشه است و نباید فراموش کرد که اندیشه گرایی اساسی ترین شیوه
ی بیانی اوست ، همچنین بیان نمادین نیز، همواره یکی از ملموس
ترین و رایج ترین شیوه های بیانی اوست که این نیز حاصل مهمترین
ویژگی نگرشش یعنی همان طور که اشاره شد " اندیشه گرایی" اوست .
این اندیشه گرایی در اشعار عامیانه اش نیز خود نمایی می کند.
آشنایی عمیق شاملو با فرهنگ و زبان توده ی مردم از یک سو و
آشنایی اش با آثار منظوم و منثور گذشته و کلاسیک فارسی از سوی
دیگر باعث شده که بسیاری از لغات کهنه و قدیمی موجود در متون
فارسی را دوباره زنده کند و به بسیاری از کلمات عامیانه و غیر
شاعرانه اجازه ی عبور در شعر را بدهد . در شناسنامه ی کاری او
اثر بزرگی چون "کتاب کوچه" خود نمایی می کند که حاصل تحیقات و
مطالعاتش در زبان عامه است . او با این زبان غریبه نیست و در این
زبان مایه ی لازم و پایه ی محکمی دارد ، بنابر این می تواند فضای
این نوع اشعار را با تناسب و دقت بالایی خلق کند .
شاملو خود در جایی اشاره می کند:من با جرئت می گویم که شعر
واقعی از این ترانه ها شروع می شود و با این ترانه ها ادامه پیدا
می کند . تجربه ی بسیار موفقی که لورکای شاعر را برای جهان به
وجود آورد .
ترانه ، شعری سیال و سهل و ممتنع است . سیال است چون هیچ قالبی
را به عنوان قالب قطعی نمی شناسد . ترانه با دو بیتی آغاز شد اما
به مثنوی ، غزل ، شعر نیمایی و حتی شعر سپید راه یافت . ترانه
سهل است چون سادگی ویژگی عمده ی آن است . ترانه باید با ساده
ترین واژگان و عبارات و تصاویر به مفاهیم خود دست یابد تا بتواند
با تمام افراد جامعه ارتباط برقرار کند و البته ترانه ممتنع است
چون دشواری اش در حفظ روح شاعرانه ، صداقت و عمق آن است . اگرنه
به راحتی در گرداب ابتذال غرق می شود . ترانه های شاملو عبارت
فولکلور را هم به همراه خود دارند .
فولکلور مشتقی از کلمه ی folk است و نزدیک ترین معنا به آن شاید
هنر عامه باشد . افسانه ها ، متل ها ، ضرب المثل ها ، شعر های
کاملا متکی به موسیقی و گاه اساسا بی معنا (مثل اتل متل توتوله
...) را جزو فولکلور طبقه بندی می کنند .
مهم ترین مشخصه ی یک اثر فولکلوریک ، حس نوستالوژی است که به
دلیل زنجیره ی تداعی هایش با فولکلور به وجود می آورد . به همین
دلیل سرودن و خواندن یک اثر فولکلوریک نیازمند شناخت همه جانبه ی
زبان عامه است .
هر چند ترانه به دلیل سهل و ممتنع بودنش و اشعار فولکلور به دلیل
داشتن واژگانی که گاه معنایشان را نمی دانیم زیرا به دلیل کاهش
استعمال از یاد رفته اند ، اشعار عامیانه شاملو هر دو تعریف
را در خود دارد یعنی در عین سادگی ، پیچیده است . به قول "
مارگوت بیکل" : زندگی بسیار ساده است و پیچیده نیز هم .
اما " بارون " ، " پریا " ، " دخترای ننه دریا " و " قصه ی مردی
که لب نداشت " را اصولا جزو ادبیات فولکلور به حساب می آورند .
این آثار بازخوانی شاعر از ادبیات عامه اند . بازخوانی ای که حرف
و اندیشه ی شاعر در دل اثر اصلی نفوذ کرده است و در حقیقت یک "
نو افسانه" آفریده است .
شعر پریا در سال 1332 سروده شد . این شعر سومین اثر از پنجمین
فصل کتاب " هوای تازه " است . شعری فولکلوریک که به جرأت می توان
گفت مشهورترین و اثرگذارترین شعرها (در نوع خود) در طول چند دهه
ی اخیر است.
اسطوره ها و افسانه ها ، داستان هایی است که در طول زمان ذهن ملت
ها را به خود مشغول می کند . اسطوره ها و افسانه ها که زاییده ی
نیروی تخیل جمع در تبلور آرزو های برآورده نشده ی قومی ، تجسم
دردها و شادی های تاریخی و پاسخ به مجهولات طبیعی و ماورای طبیعی
آنها در مقابله با طبیعت و پدیده ها و جلوه ها و رویداد های آن
است ، پس از آنکه در طول تاریخ با عواطف و آرزو های نسل های
گوناگون می آمیزد و به زندگی خویش ادامه می دهد ، سرانجام به دست
نویسنده ای توانا به صورت کتاب در می آید و صورت ثبت شده ای پیدا
می کند .
اسطوره ها و افسانه ها که به قول " ژوزف کمپبل " رؤیاهای جمعی و
غیر شخصی اند همچنان که رؤیاها اسطوره ی شخصی ، با ظرفیت شاعرانه
و سمبلیک و تأویل پذیری که دارند ، در هر دوره ای بر حسب شرایط و
اوضاع خاص اجتماعی ، می توانند بار معنایی جدیدی را بپذیرند و از
طریق تأویلی جدید ، سمبل بعضی افکار و حوادث نو در زمینه ی رخداد
های سیاسی و اجتماعی جامعه و عواطف شخصی گردند .
برداشت سمبلیک و استعاری از داستان ها و افسانه ها و اساطیر
بستگی مستقیم به قدرت تخیل شاعر در تطبیق آنها با زیر و بم
رویداد های اجتماعی و احوال روحی و عاطفی او دارد . در شعر "
پریا " ی شاملو ، اوج توانایی یک شاعر را در استفاده از این
افسانه ها و داستان ها می بینیم در عین حالی که در این شعر تشخیص
صورت غالب ، تصویر است . یعنی کلام او کلامی است تصویری در توصیف
صحنه و شخصیت ها .
در شعر فارسی تا کنون سه گونه وزن و موسیقی شعری به کار رفته است
: وزن عروضی ، وزن نیمایی و موسیقی طبیعی شعر . چون تمام وزن ها
قراردادی اند و وزن ، بر مبنای تکرار شکل می گیرد ، دو گونه ی
نخست موسیقی تکرار است . در حالی که گونه سوم طبیعی و از تمام
قیدها آزاد است و می تواند در شعر به هر نوع ترکیب یا تألیف یا
ساختار موسیقیایی بینجامد .
در شعر امروز ، شاملو شاخص ترین چهره ای است که پس از نخستین
تجربه های موزون سرایی خود دریافت که وزن رایج ، در فرآیند
آفرینش شعر ، نقشی بازدارنده و دگرگون کننده دارد و ذاتی زبان و
شعر نیست ، پس با آگاهی ، وزن مرسوم را رها کرد و کوشید زبان
شعرش را به صورت طبیعی کلام نزدیک سازد و از موسیقی طبیعی زبان
بهره جوید . کلام آهنگین شعر شاملو به خصوص در شعر " قصه ی
دخترای ننه دریا " در اجرایی شدن و نمایشی شدنش تأثیر بسزایی
دارد : دیگه شب مرواری دوزون نمی شه / آسمون مثل قدیم شب ها
چراغون نمی شه / غصه ی کوچیک سردی مث اشک / جای هر ستاره سوسو می
زنه ، / سر هر شاخه ی خشک / از سحر تا دل شب جغده که هوهو می زنه
.
کشمکش ، موجب بقای آدمی و در واقع جوهر هستی وجود اوست . آنچه که
آدمی را از مرگ و نیستی نجات می دهد تلاش درنگ ناپذیر او در
فراهم آوردن وسایلی است که تداوم هستی اش را موجب می شود . کشمکش
دراماتیک نه تنها آگاهانه وقوع می یابد بلکه در هر صحنه نیز در
راستای جهتی معین حرکت دارد تا به هدفش برسد . این اتفاق در "
قصه ی مردی که لب نداشت " میان حسین قلی و عوامل طبیعی و خودش می
افتد . حسین قلی ، کسی است که تصمیم می گیرد سرنوشت خود را تغییر
دهد و بر تقدیری که شاید برایش رقم زده اند غلبه یابد ( لبی برای
خندیدن از کسی قرض کند ) در حالی که نمی داند مشکل از جای دیگری
است .
منابع و مآخذ
- شاملو احمد ، هوای تازه ، اتشارات نگاه – انتشارات زمانه ، چاپ
هشتم 1372 ، تهران .
- شاملو احمد ، باغ آینه ، انشارات مروارید ، چاپ هفتم 1371 ،
تهران .
- شاملو احمد ، در آستانه ، انتشارات نگاه ، چاپ اول 1376 تهران
.
- مجابی جواد ، شناخت نامه ی شاملو ، نشر قطره ، چاپ دوم پاییز
1377 ، تهران .
- دکتر پور نامداریان تقی ، سفر در مه (تاملی در شعر احمد شاملو)
، انتشارات زمستان ، چاپ اول 1374 ، تهران .
- مارزلف اولریش ، طبقه بندی قصه های ایرانی ، ترجمه ی جهانداری
کیکاووس ، انتشارات سروش 1376 ، تهران .
- نیکبخت محمود ، مشکل شاملو در شعر (از اندیشه تا شعر ) ، نشر
هشت بهشت ، چاپ اول 1374 ، اصفهان .
- پاشایی ع ، انگشت و ماه (خوانش نه شعر احمد شاملو) ، موسسه
انشارات نگاه ، چاپ اول 1377 ، تهران .
- نوری زاد محمد حسین ، چهار افسانه ی شاملو ، نشر دنیای نو ،
چاپ اول 1380 ، تهران .
- مجموعه ای از اشعار شاعران بزرگ جهان ، ترجمه ی شاملو احمد ،
انتشارات نگاه – انشارات زمانه ، چاپ چهارم 1376 ، تهران .
- دستغیب عبدالعلی ، نقد آثار احمد شاملو ، انتشارات چاپار ، چاپ
دوم 1354 ، تهران .
- گارسیا لورکا فدریکو ، سه نمایشنامه ، ترجمه ی شاملو احمد ،
نشر چشمه ، چاپ دوم 1382 ، تهران .
- حریری ناصر ، درباره ی هنر و ادبیات ، گفت و شنود با احمد
شاملو ، نشر آویشن (بابل) ، چاپ چهارم 1377 ، تهران .
|
